Woensdag 4 maart 2020
recensie
Ironie als stijlmiddel: over Houellebecq in KW-cafe
Er zijn fervente liefhebbers en er zijn felle critici. De inhoud van zijn boeken wordt misbruikt door politici om hun standpunten te onderbouwen. Zijn boeken laten weinig mensen onberoerd. Michel Houellebecq: het enfant terrible van de Franse literatuur.
Woensdagavond was Martin de Haan, de Nederlandse vertaler van al zijn boeken (waaronder 7 romans) in de Muzenval. Om over “zijn” schrijver te vertellen. Maar ook om inzicht te geven in het vak van vertaler. En, als kers op de taart, een kleine masterclass vertalen waaraan door 28 leerlingen van het Pius X college, één Anonymous enthousiast was meegedaan. Maar daarover later.
Houellebecq = Protest
Er hangt een mysterieuze sfeer rond Houellebecq. Niet alleen zijn boeken maar ook zijn persoon zijn moeilijk te duiden. Hij is zelfs een keer volledig “kwijt” geweest, hoewel dat verhaal door de pers wel wat uit het verband getrokken is. Zijn persoonlijkheid, geplaagd door periodes van depressiviteit en bi-polariteit, maakt hem moeilijk toegankelijk. Maar ook zijn werk is niet gemakkelijk. Zijn belangrijkste stilistische wapen is de ironie. Een ironische opmerking keert de waarheid om. Je zegt bijvoorbeeld “het is weer eens lekker weer” als het buiten regent dat het giet. Op deze wijze beschrijft Houellebecq ook veel van de werkelijkheid om hem heen. Hij beschrijft het bankroet van de libertijnse en neoliberale westerse maatschappij die de individuele vrijheid als ultieme maatstaf aanneemt en ontspoort in een koude, egoïstische samenleving waarin onder andere new age, vrije liefde, abortus, euthanasie en zelfmoord, maar ook een tot het uiterste doorgedreven commercialisering en ontspoord marktdenken alomtegenwoordige en gebanaliseerde verschijnselen worden. En omdat niet (altijd) duidelijk is wat ironie is (en wat niet), leiden zijn boeken tot protesten uit tegengestelde kampen.
Vertaler = co-auteur
Een aanwezige vraagt naar het vrouwbeeld van Houellebecq, dat je uit zijn boeken als vrouw-vijandelijk zou kunnen karakteriseren. Martin betoogt dat het net zo goed omgekeerd kan zijn. De wijze waarop Houellebecq afrekent met de mannelijke “kwaliteiten” als rivaliteit en concurrentiedrang is eerder man (of zelfs mens-) onvriendelijk. In Elementaire deeltjes schrijft hij letterlijk “Morgen zal vrouwelijk zijn“!
Martin vertelt boeiend en openhartig over het werk van Houellebecq, zijn persoonlijk contacten met de schrijver en de complicaties van het vertalen. Vertalen is niet “de tekst naar de overkant van de rivier dragen”. Vertalen is ook, en vooral, het overbrengen van betekenis, stijl, humor en tijd naar een soms geheel andere context. Hij illustreert dit aan de hand van de vertaling van Soumission, de titel een van Houellebecqs boeken. Martin heeft dit vertaald als “Onderworpen”. De Franse titel betekent letterlijk echter “het onderwerpen” als een actieve daad, terwijl zijn Nederlandse vertaling passief is. Toch heeft hij, ook in overleg met de schrijver deze oplossing gekozen omdat het de inhoud van het boek beter dekt. Zo is ook de titel “Extension du domaine de la lutte“ vertaald als “De Wereld als markt en strijd“ om de betekenis in het Nederlands beter over te brengen.
Door de vertaling wordt de vertaler dus eigenlijk mede-auteur. Martin pleit er dan ook met kracht voor de naam van de vertaler op de kaft te drukken, en niet slechts binnen in het colofon te vermelden. Iets wat in sommige buitenlanden al wel gebruikelijk is. Hij co-creëert immers het werk in een nieuwe taal, en voegt daarmee iets toe aan het oorspronkelijke werk. Om dit allemaal te illustreren en te ervaren besprak Martin de Haan de 12 (!) vertalingen (11 van leerlingen(en één anonieme inzender) van het volgende gedichtje van Houellebecq:
Sous le soleil l’oiseau mort
Étale infiniment, la plaine ;
Il n’y a pas de mort seraine :
Monte moi un peu de ton corps.
De lezer is uitgenodigd zijn/haar vertaalkrachten hierop te proberen.
Tot Slot
Samen met het KW-Café organiseert Bibliotheek De Kempen de filmvertoning van The Kidnapping of Michel Houellebecq uit 2014. Deze wordt gedraaid op woensdag 11 maart van 19.30 tot 21.30 uur. De film is Frans gesproken en Nederlands ondertiteld. Voorafgaand om 19.30 uur is er een korte introductie door Clara Corstens. De film is gratis toegankelijk voor bezoekers die bij de lezing van Martin de Haan aanwezig waren.
vooraf
Martin de Haan, vertaler, schrijver, redacteur, docent: Wat Google niet kan, Houellebecq en de Kunst van het Vertalen
Martin de Haan is o.m. vaste vertaler van Kundera en Houellebecq. In 2019 publiceert hij Aan de rand van de wereld: Michel Houellebecq(geactualiseerde en uitgebreide herdruk, De Arbeiderspers) over leven en werk van deze Franse schrijver. Voor zijn vertalingen is hij vaak gelauwerd bijv.: ‘De vertalingen van De Haan zijn zo rijk geschakeerd en tegelijk zo soepel geconstrueerd dat zijn vakmanschap veelal verborgen blijft voor de nietsvermoedende Nederlandse lezer, tenzij hij of zij de Franse brontekst bij de hand heeft.’ (Jury van de Dr. Elly Jaffé Prijs2018). En zo regent het loftuitingen. Deze avond zal hij tekst en uitleg geven over (vertaal) werk en de manier waarop dat in de praktijk gebeurt.
Over de gast:
Martin de Haan (Middelburg, 1966) werkte na zijn studies Frans en literatuurwetenschap enkele jaren aan een proefschrift over de poëzie van Raymond Queneau, maar zei in 1995 de wetenschap vaarwel om zelf literair actief te worden. Was lange tijd recensent Franse literatuur voor de Volkskrant. Schreef tal van essays voor diverse Nederlandse en Vlaamse tijdschriften. Vaste vertaler van Milan Kundera en Michel Houellebecq, lid van het inmiddels ter ziele gegane vertalerstrio Marjan Hof (met Rokus Hofstede en Jan Pieter van de Sterre). Coauteur (met Rokus Hofstede) van het vertaalpleidooi ‘Overigens schitterend vertaald’. Was lid van de adviesraad van het Fonds voor de Letteren en bestuurslid van de Vereniging van Letterkundigen. Was van 2007 tot 2015 vice-voorzitter en voorzitter van de Europese vertalersraad CEATL. Is momenteel bestuurslid van Poetry International. Bekroningen: Letterenfonds Vertaalprijs 2013, Filter Vertaalprijs 2018, Dr. Elly Jaffé Prijs 2018. Zakelijke website: Tovertaal.nl.